زمرد به گونه سبز خاصی از کانی بریل گویند. این سنگ یکی از باستانیترین سنگهای ارزشمند شناخته شده توسط بشر است که از هزارههای دور جزو فرهنگهای سرتاسر این کره خاکی بوده است. برای مثال ازتکها ومایاها این سنگ را هدیه یک الهه میدانستند و در مصر آنرا سنگی آسمانی و مقدس میدانستند و یونانیها آنرا تقویت کننده ذهن و روشن بینی میدانستند اما دریغ از آنکه همهی آنها حاصل زیبایی بیهمتای این سنگ نسبت به دیگر کانیها بود. حال با ما همراه باشید تا ویژگیهای این کانی را در این مقاله بررسی کنیم.
ویژگیهای کانی شناسی
فرمول شیمایی: Be3Al2(SiO3)6
سختی : 7.5 تا 8
وزن مخصوص : 2.68 تا 2.78
رنگ خاکه : سفید
سیستم تبلور : هگزاگونال
منابع و معادن
این سنگ حاصل رشد کند بلورهای سیلیسی واکنش داده با آلومینیوم و برلیوم در سنگهای آتشفشانی اسیدی در فشار و دمای بالا میباشد به همین دلیل معادن آن نیاز به حفاریهای بسیاری میباشند و به دلیل اینکه زمرد سنگی شکننده است منابع آبرفتی آن ارزش چندانی ندارند لذا جویندگان مجبور به حفاری هستند تا به سنگ مادر برسند و زمرد را مستقیما از سنگ مادر جدا کنند . زمرد یا دوبال یا دوال به فارسی قدیم سنگی است که در پگماتیت ها،گرانیتها، شیستها و یا حتی سنگهای بازیک گوشته که بعد از اخلاط با سنگهای پوستهای ماهیت سیلیسی به خود گرفتهاند، میشود.این سنگ در کشورهای هند، پاکستان، آمریکا، نروژ، مصر، اتریش، زیمباوه، افغانستان، برزیل،کلمبیا، روسیه وبرمه یافت میشود که به اختصار شرایط زمین شناسی آنرا بیان میکنیم.منابع این سنگ در مصر حاصل فعالیتهای آتشفشانی بعد از جدا شدن صفحات واگرای عربستان و افریقا بهوجود آمد و هرچند که ماگما در ابتدا بازیک بود اما بعد از مخلوط شدن با پوسته خاصیتی اسیدی پیدا کرد و شرایط را برای ساخت کانی بریل مهیا ساخت. معادن زمرد مصر از زمان فرعون در حال برداشت بودهاند هرچند در حال حاضر آن معادن دست خورده چیزی ندارند اما معادن جوان آن منطقه هنوز کم و بیش زمرد دارند ولی قسمت پنهان این منابع در عربستان قرار دارند ولی به دلیل عدم وجود دانش کافی این منابع دستنخورده و بکر باقی ماندهاند.
منابع موجود در آسیا به جز روسیه همگی بخاطر گسلش و کوه زایی به وجود آمدهاند و سنگ تشکیل دهنده آن حاشیههای پوستههای قارهای بودهاند که بعد فرورانش جزیی به زیر هم ذوب شده و تودههای نفوذی اسیدی را به وجود آوردهاند که این تودهها به نوبه خود در سرتاسر هیمالیا، تبت، هندوکش، آسیای شرقی، البرز، زاگرس داخلی و آرارات وجود دارند.این بدان معناست که کانیهای خانواده بریل در بسیاری از مناطق ایران به جز جنوب غرب کم یا زیاد پیدا میشوند ولی به دلیل وفور آهن اکثرا زمرد نیستند بلکه آکومارین (آبی رنگ) هستند و به دلیل قرار گرفتن تودههای نفوذی در لایهای عمیق از سنگهای رسوبی یا دگرگون شده حفاری بسیار زیادی را میطلبد ولی در مناطقی مانند افغانستان، هند یا پاکستان به دلیل تنش بیش از حدی که پوسته آنجا متحمل شده اکثر لایههای رویی ریزش کردهاند و توده نفوذی را در دسترس قرار دادهاند .این تنشها به حدی زیاد بودهاند که حتی در تاریخ بشری که تاریخ خردی در پیش تاریخ زمین است ثبت شده است. برای اثبات این موضوع کافی است چگونگی پیدایش لعل در بداخشان را مطالعه کنید که بیان میشود که بعد از زلزله ای مهیب کوهی در آن ناحیه ریزش کرد و منابع لعل پیدا شدو این علت تفاوت فراوانی و پیدایش این سنگ در اکثر نقاط ایران و سایر قسمتهای آسیا شد. بهترین منابع زمرد جهان در کلمبیا و در مقام دوم برزیل میباشد که همگی هدیههای کوههای آند به این قاره میباشند.کوهستان آندی که خود حاصل فرورانش پوستهی اقیانوسی به زیر پوستهی قارهای میباشد و همین دلیل ترکیبات مذاب در این مناطق بسیار متنوع است به همین دلیل چندین گونه بریل در این منطقه یافت میشود.این منابع عظیم صاحب بزرگترین زمردهای کشف شده در کره ی زمین میباشند که نشانه وجود فشار بسیار زیادی در مخازن ماگمای این رشته کوه میباشد.سنگ مادر زمرد در این نواحی میکا،کوارتز شیری،کرومیت و در مواردی شیستهای کربناتی میباشند.
منابع زمرد آمریکای شمالی حاصل تودههای نفوذی اسیدی و نقاط داغ فراوان میباشند که گونه قرمز بریل تنها در این منطقه یافت میشود که به دلیل کمیابی گرانترین گونه بریل است و زمرد رتبه دوم را از لحاظ قیمت دارد و بیشتری حفاریها در گرانیت سفید انجام میشود.همچنین به جز دو گونهی ذکر شده بریل آبی هم در آنجا یافت میشود. هرچند که منابع آمریکای شمالی غنای کمتری نسبت به سایر مناطق دارند اما به دلیل حفاری گسترده با ماشین آلات مجهز آمریکا را به مانند روسیه به یک تولید کننده بزرگ تولید کرده هرچند برعکس روسیه بازار هدف آن داخلی است و به همین دلیل از شهرت کمتری برخورداری است ولی برعکس تمامی معادن آمریکای جنوبی و آسیا و آفریقا ، معادن آمریکای شمالی اکثرا روباز هستند. در روسیه منابع بریل و زمرد حاصل آتشفشانهای باستانی این پوسته هستند به همین دلیل اکثرا با منابع الماس هم راستا هستند. در این کشور همانند کانادا و آمریکا معادن روباز هستند به جز معادن زمرد اورال که آنها مورد حفاری قرار میگیرند ولی تمامی معادن آن بسار پیشرفته هستند و همه منابع را به خوبی استخراج میکنند. این سنگ در معادن این منطقه از دل کوارتز در مجاورت بیوتیت یافت میشود. بطور کلی سنگ زمرد برعکس الماس و یاقوت سنگی است که استخراج آن نیازمند سرمایه گذاری و خطر کردن است زیرا سالیانه بیشترین قربانیان معادن سنگهای قیمتی به سنگ زمرد مربوط میشود زیرا این سنگ در بین توده ی مذاب در حال سرد شدن تشکیل میشود لذا حتی اگر آن تودهی سرد شده را سنگی دیگر در بر نگرفته باشد باز هم شما به حفاری در سنگ آذرین نیاز دارین که این کاری بس دشوار است.
قیمت گذاری
همان طور که گفته شد استخراج این سنگ کاری بس دشوار است لذا قیمت بالایی دارد ولی از لحاظ مقایسه قیمتی با سایر سنگهای قیمتی پارامترهای دیگری وجود دارند که باید به آنها نیز توجه شود. در قیمت گذاری زمرد، پاکی سنگ و وزن یا اندازه آن بسیار مهم است. زیرا درصد بالایی از زمردهای موجود در معادن یا بسیار کوچکند یا بسیار ترک دارند یا مات هستند. محدودیتی که سنگ زمرد در اندازه دارد بیشتر از سایرین است این بدان معناست که اکثرا در اندازههای کوچک پیدا میشوند دوم اینکه شاید یک الماس چهار قیراطی تلالو داشته باشد ولی زمرد تا پنجاه قیراط یا بیشتر نباشد قابل استفاده نیست و زیباییکمی دارد لذا برای جواهرات اندازههای بزرگتری نسبت به سایر سنگها باید داشته باشد. مورد دیگر رنگ زمرد است. رنگ زمرد درجه یک میبایست سبز قوی و زنده باشد و ته رنگهای سبز لجنی کمرنگ یا مایل به آبی را نداشته باشد. در واقع سبز کاجی را برای زمرد در نظر می گیرند چون اگر رنگهای لجنی، مایل به آبی و یا سبز سروی داشته باشد دیگر زمرد نام نمیگیرد بلکه به آن بریل سبز میگویند و این سنگ قیمتی پایینتر از زمرد دارد و به همین سبب است که شما مشاهده میکنید که گاهی افراد عادی ادعا دارند که زمردی مثلا 10 گرمی را یک الی دو میلیون خریداری کردهاند در حالی که آن سنگ بریل سبزی بوده است که رنگ آن بهسازی شده و ترک های آن با روغن پر شده است در حالی که این زمرد در کشور های مبدا مثل برزیل بسیار ارزانتر هستند و در واقع دلالها سود اصلی را از این سنگها میبرند و متاسفانه این مشکلی است که گریبان قسمتی از بازارهای سنگ قیمتی ایران را فرا گرفته است. در واقع از لحاظ کانی شناسی بهترین زمرد، زمردی است که فلزات رنگزا در آن کروم و وانادیوم هستند و کمترین آهن را دارند و همچنین در محل شکلگیری آنها گسلش بر آنها کمترین اثر را گذاشته باشد، است. البته در مورد قیمت باید عرض کنم که دو استثنای قیمت زمرد چشم گربه و زمرد استار است که گران ترین نمونه های زمرد هستند. این زمردها گاهی رنگ درجه یکی ندارند اما به دلیل نوع خاص درخششان و کمیابی آن بسیار قیمتیاند.
هم خانواده های زمرد
کانی بریل بسته به نوع ناخالصیهای خود رنگهای متفاوتی میگیرند. زمرد گونهی کروم، وانادیوم دار بریل است. اکومارین نوع آبی باز و آهن دار بریل است. مورگانیت صورتی رنگ، رنگ خود را از منگنز میگیرد. بریل قرمز رنگ خود را از همراهی کروم و منگنز میگیرد. همخانوادههای دیگر آنها کریزوبریلها هستند که کانی الکساندریت نیز یکی از خانواده گران قیمت سیلیسکاتهای برلیوم آلومینیوم است.
تشخیص زمرد
سنگ زمرد مانند سایر سنگ ها ویژگیهای خاص کانی شناسی خود را دارد اما آنچه که هست برای عموم غیر قابل استفاده است زیرا سنجش پارامترهای گوهرشناسی یک گوهر تراش خورده مستلزم استفاده از ابزار و دستگاههای متفاوتی میباشد ولی برای اینکه اگر سنگی در طبیعت پیدا کردید و خواستید بدانید که زمرد است یا نه ابتدا توجه کنید که بلور های زمرد بلور های شش وجهی هستند ثانیا سختی بالایی دارند یعنی باید عقیق های عادی را خط بیاندازند. منظورم از عقیق های عادی، عقیق های ژئودی است. پس از سنجیدن این شرایط برای فروش میبایست از یک جای معتبر برای آن شناسنامه بگیرید. فقط مطمن باشید که جای شناخته شدهای برای شما شناسنامه صادر کند. مطلب دیگر زمردهای بهسازی شده در حرارت و روغن هستند که ممکن است به جای یک سنگ خوب فروخته شود یا سنگ شما با آن مقایسه قیمتی و خریداری گردد پس مواظب این مسایل هم باشید. البته انواع زمردهای سنتزی به روشهای متنوعی وجود دارند که بسیار مشکل زا هستند.