جواهرات در دوران هخامنشی و ساسانی
جواهرسازی یکی از هنرهای ظریف زمان هخامنشیان بود و با آنکه اسکندر و سربازان او خزانهٔ شهرهای ایران به غارت بردند باز هم نمونهای از کار هنرمندان دوره هخامنشی به دست آمدهاست. این صنایع، نشانهٔ نهایت استادی و مهارت صنعتگران این صنعت را نشان میدهد. این صنعت به دو روش ساخته میشد : ریختهگری و تراشکاری اشیاء طلا و نقره و مس و برنز و دیگر ساختن ظروف و ابزار و زینت آلات از همین فلزات. نقوش طراحی شده بر روی این فلزات اکثراً با نقشهایی که ضمن حجاریها مشخص شده به شکل حیوانات، گُل و درخت است. حتی در دورهٔ مادها، طلا کاری مادیها مشهود بود و این کشور در دوران هخامنشی مهمترین مرکز صنایع طلاکاری بودهاست. نقل قولی از داریوش هست که میگوید : «طلای فراوان که در کاخ سلطنتی شوش به کار رفته از سارد و باختر آورده اند و از زرگران مادی و مصری صحبت مینماید». بنابراین باید گفت مقداری از اسباب و اشیاء و ظروف و الواح طلا و نقره که امروزه در موزههای ایران و جهان قرار دارد در آنجا ساخته شدهاست و این اشیاء گرچه به ظاهر کوچک و کم وزن هستند ولی از لحاظ ریزهکاری، ظرافت، طراحی و جواهراتی که در آنها به کار رفته مهارت استادان این صنعت را در دورهٔ هخامنشی مشخص میسازد. ایران در زمان هخامنشیان در دوره اوج اقتدار، ثروت و قدرت بوده است بنابراین طبیعی است که در آن دوره استفاده از زیورآلات طلا رواج داشته و آثاری بینظیری از آن زمان بهجامانده است. استفاده از طلا در دوره هخامنشیان محدود به خانم ها نبوده و آقایان نیز از آن بهره میبردند. در همین دوره بود که داریوش شاه سکه ای برای اولین بار ضرب کرد و نام آن را داریک گذاشت. قبل از آن بیشتر سکهها از جنس نقره و مس بودند. در این دوره مقدار طلا در کشور به قدری بود که نه تنها آن را صادر میکردند بلکه ظروف و اشیای دیگری از طلا در اختیار قشر مرفه جامعه قرار میگرفت. زیورآلات دوره هخامنشی به قدری ارزشمند بوده که در تمام دنیا شناخته شده است.
سنگهای به کار رفته در دوران هخامنشی
فیروزه، لاجورد و عقیق جزو سنگهای پرطرفدار در زیورآلات دوره هخامنشی بودند. از رمزگشایی کتیبههای موجود میتوان به این نتیجه رسید که در آن دوره طلای مورد نیاز را از شمال کشور افغانستان، فیروزه را از شرق دریای خزر و عقیق را از آمودریا تهیه میکردند.
نقشهای رایج
نقشهای برجسته، استفاده از سمبل موجودات آن زمان، استفاده از سنگهای رنگی و کیفیت بالا در عین ظرافت از مشخصه های زیورآلات این دوره بوده است.مرصع کاری (نشاندن سنگهای قیمتی بر روی طلا) نیز از دیگر کارهایی است که در آن دوره به کرات دیده می شود. دستبندهای مرصع کاری شده که در انتهای آن سر حیواناتی مانند شیر، اژدها، بز و… به کار میرفت نمونهای از آن است. البته شناخته شدهترین آثار مرصع شده بازوبندها هستند.
گردنبند دوره هخامنشیان
بیشتر گردنبندهای آن زمان به صورت طوقی بوده اند. این طوقها به دو صورت ساده و چندتایی ساخته میشد که هر دو سر آن به سر یک جانور ختم میشد.در زیر یکی از معروفترین گردنبندهای دوره هخامنشیان را مشاهده میکنید که در حال حاضر در موزه ژاپن نگهداری میشود.
دستبند طلای دوره هخامنشی این گردنبند شامل سه قسمت مختلف است :
-
یک تزئین یقه مانند صاف درجلو
-
یک عنصر لوله ای بلند، قلاب مانند که در پایانههای سر اردک متصل میشود
-
و یک آویز به جلو لولا شده است.
تمام سطوح با طرحهای عالی ساخته شده از سنگهای قیمتی و شیشه منبت کاری شدهاند. مرکز سطح بالای آویز چهره یک خدا را به تصویر میکشد. لبه سمت چپ پایینترین درجه چهره دو جنگجو، دو سر اسب و مهار اسب را نشان میدهد. لبه سمت راست تصویری از یک سرباز دارد. این شکلها و شلوارهای پوشیده شده توسط سرباز در سمت راست با الگوهای بسیار دقیق شیشهای موزاییکی به تصویر کشیده شده است که دستاوردهای فنی برتر را نشان میدهد.
گوشواره دوره هخامنشی
این گوشواره ایرانی مربوط به دوره هخامنشی (330 – 525 قبل از میلاد) است و گفته میشود در بین النهرین پیدا شده است در مرکز گوشواره مردی به تصویر کشیده شده است که از یک تاجی که دارای دو بال و دم است در حال ظهور است و مرکز آن با شش دایره احاطه شده است که ارقام کوچکتر را از یک تاج نشان میدهد در حالی که دایره هفتم یک نیلوفر آبی در آن قرار دارد. تصویری مشابه در مقبره داریوش اول یافت شد و تأکید میکند که چگونه مفهوم مذهبی گوشواره با ایدئولوژیهای سیاسی او موازی است. این گوشواره اکنون در موزه هنر بوستون است.تعداد بسیار زیادی از زیورآلات ایران باستان در موزههای بزرگ جهان نگهداری میشوند. اما دو دستبند کشف شده مربوط به حدود دو هزار و پانصد سال پیش به دلیل زیبایی ساخت و ظرافت توجه بیشتری را به خودشان جلب کردهاند. یک جفت دستبند خارقالعاده که به مدل مچ دستی با ظرافت و هنر هرچه تمام تر ساخته شده یکی با دو انتهای سر گاو در موزه هنرهای والترز مریلند نگهداری میشود.و یکی دیگر با دو انتهای سر شیر در موزه باستان شناسی پنسیلوانیا در معرض دید عموم است. در ایران به دلیل دامپرور بودن غالب مردم گاو سمبل زندگی و رویش و.. بود . در میترائیسم کشتن گاو برای اتحاد و طلب بخشش از خدای مهر صورت میگرفت.در تخت جمشید، گاو و شیر به عنوان نماد ماه و خورشید (تابستان و زمستان ) ثبت شده است و پیروزی شیر بر گاو نمادی از پایان یافتن زمستان و زایش دوباره طبیعت است.شاخ گاو نیز به دلیل شباهت با هلال ماه همواره سمبلی از ماه بود که در اسطورههای ایران زمین ماه همواره نشانی از زندگی و آغاز حیات بوده است. مردم آریایی این نمادها را بر روی دستبند طلای مردانه یا زنانه شان میزدند.
دستبند طلای اردک لاجوردی
از دیگر زینتهای با ارزش عصر امپراطوری هخامنشی دستبند طلای لاجوردی با دو سر اردک است. در این دستبند طلای دوره هخامنشی هر یک از اردکها با سنگهای گرانقیمت لاجورد عقیق و فیروزه و کریستال تزیین شدهاند که نشان از سبک مصری ساخت این دستبند دارد. اما در آن دوران استفاده از این چنین سنگهایی در جواهر سازی بسیار رواج داشته و فقط مختص مصریان نیست به علاوه هدایای مصری و طلاسازان شاه ایران که تبار مصری داشتند احتمالا دلیل بر این استایل دستبند است.در میان زیورآلات دوره هخامنشی این دستبند ظاهر بسیار منحصر به فردی دارد. از جمله استفاده از نماد اردک، سرهای پشت به هم و قطر زیاد دستبند است. هر سه ویژگی در دیگر جواهر ها بسیار کمیاب است. اما اردک در ایران باستان نماد آب و آبادانی بوده است به این علت که زیستگاه این جانور بوده است.
هندوستان صاحب یکی از قدیمیترین تمدنها در تاریخ بوده و در همین حال صنعت شمشیر سازی نیز از گذشتههای بسیار دور در این تمدن رونق داشته است. اصطلاح "تیغ هندی" نیز بارها در اشعار شعرای پارسی زبان آمده است.
شمشیرها از چندهزار سال پیش تا اواسط قرن بیستم در بسیاری از ارتشهای جهان به عنوان یک سلاح اصلی و یا ثانویه به کار میروند. یکی از نشانههای تمدنها و دورههای معروف زمانی در هر دوره، سلاحهای ساخته شده در آن دوره و خصوصا شمشیرها بودند که امروزه با مطالعه آنها بسیاری از کارشناسان میتوانند به بسیاری از حقایق در مورد آن دوره از تاریخ پیببرند.شمشیرهای زیادی در تمدنهای گوناگون در طول تاریخ ساخته شدهاند اما تنها تعدادی از آنها در اذهان باقی ماندهاند که نوشته زیر، معرفی شمشیر در طول تاریخ است.
ویژگی شمشیر طلایی هخامنشی
یکی از ویژگیهای عجیب این شمشیر دسته این شمشیر است که با دو سر شیر آنچنان آراسته شده است که انگار با دستگاه آن را ساخته اند.این شمشیر طلای دوری هخامنشی به ابعاد 41.27 در 10.47 سانتیمتر میباشد. این شمشیر دو هزار و چهارصد ساله در شهر همدان پیدا شده است و هم اکنون در موزه ایران باستان نگه داری میشود.
در عصر ساسانیان هنر تحت حمایت شاهان به اوج کمال رسید، که به منظور تجلیل و نمایاندن پیروزیها و جاودان کردن اعمال پادشاهان حائز اهمیت بسیار بود. هنر جواهر سازی و استفاده از زیورآلات تزیینی نیز که وسیلهای برای مشخص کردن جایگاه اجتماعی شاه و موقعیت فرد استفاده کننده بوده است به خدمت گرفته شد تا مشروعیت وی را بیشتر استحکام بخشد. که یکی از مهمترین دادههای منسجم باستان شناسی که بیشترین اطلاعات را درباره زیورآلات عصر ساسانی در اختیار ما قرار میدهد سکهها هستند.هدف پژوهش حاضر شناخت و بررسی زیورآلات زنان و مردان عصر ساسانی و بیان موقعیت اجتماعی افراد و گروههای مختلف براساس استفاده از این هنر تزیینی میباشد. آنچه نگارنده به عنوان یک روش پژوهشی به کار گرفته است تکیه بر منابع مکتوب و شواهد باستان شناسی از جمله سکهها، نقوش برجسته، مهرها و ظروف عصر ساسانی میباشد نتیجهای که حاصل شد وجود یک تضاد طبقاتی و اجتماعی بارز در این دوره است به طوریکه حتی استفاده از هر نوع زیورالاتی مخصوص طبقه اشراف بوده و کسی حق استفاده از آن را نداشت مگر با اجازه شخص شاه که ممکن بود به پاس خدمات از شاه گرفته باشد.
در این دوره، طبقات بالای اجتماعی، درباریان و ثروتمندان جامعه علاقه فراوانی به استفاده از طلا داشتند. همراه با طلا، سنگهای قیمتی نیز مورد توجه قرار گرفت.صنعتگران هنرمند جواهرساز، با مهارتهای فوق العادشون از این سنگها در درست کردن تاج، تخت، دستبند، شمشیر وسایل خانه و تزئینات استفاده میکردند.یکی از نمونههای اولیه موجود از هنر جواهرسازی ساسانیان مربوط به جام زرین خسرو اول موسوم به جام سلیمان است که توسط یاقوت زعفرانی مرصع کاری شده است.
شمشیر طلا ساسانی
عموما پادشاهان دوره ساسانی را با شمشیری آویخته از کمربند و در شمایل مردی پیروز در میدان به تصویر میکشند. این شمشیر آهنی با غلاف چوبین و رویه طلایی، نمونه پر زرق و باشکوهی از شمشیرهای دوره ساسانی است. جالب آن که شمشیرهای این دوره از قبایل هون الهام گرفته شده است. قبایل هون در قرنهای شش و هفت میلادی در محدوده آسیا و اروپا و به صورت چادر نشینی زندگی میکردند. این شمشیر طلای ساسانی تیغهای دراز و باریکی دارد که با دو انگشت میتوان آن را نگهداشت. بر روی غلاف شمشیر اشکالی P شکل به چشم میخورد که در اصل با دو بند با درازای مختلف متصل میشدند. این بندها شمشیر را به صورت آویخته از کمربند جنگجو نگاه داشته و در واقع به گونهای بودهاند که جنگجو به هنگام جنگ و حتی در پشت اسب، به راحتی بتواند شمشیر را از غلاف خود بیرون بکشد.
این شمشیر طلا خود به لعل و آبگینه مزین است و سطح آن با طرحی از پرهای پرندگان پوشیده شده. جالب آن که مشابه چنین طرحی را بر روی کلاهخود جنگجویان ساسانی میتوان دید. این مشابهت محققان را به این نتیجه نیل داد که طرح پردار نمادی از خدای پیروزی زرتشتیان، وَرَهْران یا بهرام است. چندین شمشیر شناخته شده مشابه این شمشیر یافت شده که برخی با طلا و برخی با نقره ساخته شدهاند. تمام این شمشیرها هم در شکل و هم از لحاظ تکنیک به صورت یکسانی ساخته شده، اما شمشیر طلای پیش رو نمونه قابل توجهی از میان تمام آن هاست که به طرزی استادانه ساخته شده است.شمشیر طلای ساسانی طولی ۱۰۰ سانتیمتری دارد و در حال حاضر در گالری ۴۰۵، موزه متروپولیتن در معرض دید عموم قرار دارد.