سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی ایران را بشناسیم
سنگ‌ها و کانى‌هاى قیمتى از دیر باز در بین اقوام گوناگون جامعه بشرى از اهمیت خاصى برخوردار بوده‌اند. زیبایى این کانى‌ها به حدى اهمیت داشت که مردم قدیم اعتقاد به قدرت‌هاى ماورایى مانند راز جوانى ابدى، طلسم‌هاى شفا بخش،بخت و اقبال در ذهن خود داشتند.
امروزه اگر چه این اعتقادها و باورها مردود به نظر مى‌رسد اما باید اعتراف کرد که صنعت استخراج و فرآورى سنگ‌هاى قیمتى و جواهرها، طلسم شفا بخش اقتصاد بسیارى از کشورها شده و سهم مهمى از تجارت جهانى را به خود اختصاص داده است. در این مقاله به تعدادى از سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی که ایرانیان مى‌شناختند و استفاده مى‌کردند، اشاره می‌کنیم.
فیروزه: نام این سنگ از کلمه فرانسوى Turquoise به معنی سنگ ترکی گرفته شده است. هر چقدر فیروزه صاف‌تر و بزرگ‌تر باشد، ارزش آن بیشتر است. همچنین رنگ این سنگ از آبى سبز رنگ تا زرد کم رنگ تغییر مى‌کند. فیروزه در آریزونا، نیومکزیکو، ایالات متحده، استرالیا، افغانستان و ایران( نیشابور و دامغان) یافت مى‌شود؛ فیروزه عجمی و شجری نیشابور نه تنها در کشور بلکه در سطح جهان به دلیل کیفیت عالی‌اش بسیار معروف است؛ فیروزه عجمی گرد و درشت است و رنگ خالص آن ( آبی سیر) به عنوان گران قیمت‌ترین نوع فیروزه برای ساخت انگشتر استفاده می‌شود.
فیروزه رگه‌دار را نیز شجری می‌گویند؛ این نوع فیروزه از اجتماع چند دانه فیروزه در داخل سنگ تشکیل می‌شود.
عقیق: عقیق یا آگات(نوعى کوارتز) از دیگر سنگ‌های نیمه قیمتی است؛ آگات یا عقیق معمولى از لایه هاى منظم کلسدونى درست شده است و در مرکز آن بیشتر بلورهاى آمیتیست دیده مى‌شود. ترکیب شیمیایی عقیق سیلیس است اما گاهی عناصری نظیر Al،Fe، Mg، Ca، Ni، Cr نیز در کنار آن قرار می‌گیرد. ویژگی عقیق ریزدانه بودن آن و روشنی رنگش است. عقیق نیمه شفاف، مات و دارای جلای شیشه‌ای است. عقیق به رنگ‌های سفید تا خاکستری تیره و سیاه، زرد تا قرمز، سبز و آبی روشن است و در میان جواهرها درجه دوم سنگی مشهور است. بهترین آن سرخ، زرد و سفید است. گونه‌ای از آن که ذرهای فراوان میکا دارد و براق است دلربا نامیده می‌شود. پس از معدن فیروزه نیشابور، قدیمى ترین معدن سنگ نیمه قیمتى ایران، معدن بایگ است. این معدن دراستان خراسان رضوى قرار دارد. معدن عقیق شجر بمرود نیز در خراسان جنوبى قرار دارد و به عنوان تنها معدن عقیق شجر ایران تامین کننده بخش عمده مواد اولیه کارگاه‌هاى تراش عقیق است.
گارنت سبز (زمرد): سنگ گارنت(دمانتویید) به رنگ‌های قرمز، نازنجی، قهوه ای و سبز یافت می شود. در این بین با ارزش‌ترین نوع گارنت‌ها از نوع رنگ سبز است. گارنت‌های با رنگ سبز پر رنگ با ارزشترند اما رنگ‌های روشن تر آن نیز در اغلب موارد هواخواه زیادی دارد. هم اکنون این سنگ با قیمت‌های بسیار بالا در بازارهای جهانی به فروش می‌رسد؛ ظاهرا این کانى پس از خریدارى به خارج از کشور ارسال شده و پس از تراش به عنوان نوعى زمرد به کار گرفته مى‌شود.هرچند گارنت سبز(زمرد )باغ برج کرمان پس از فیروزه نیشابور معروف‌ترین سنگ ایران به شمار می رود اما با وجود شهرت جهانی همچنان این نوع گارنت کمتر در داخل کشور شناخته شده است.
مروارید: مروارید گوهرى سفید و درخشان است. مروارید در داخل صدف برخى از نرم تنان دو کفه اى به وجود مى آید؛ وقتى جسمى خارجى مانند ذره‌اى شن داخل صدف قرار گیرد، جانور لایه هایى مرکب از ماده آلى کنکیولین و مواد کربناته را به دور جسم خارجى ترشح مى کند که در نهایت مروارید تشکیل مى شود .شکل مروارید اغلب نزدیک به کروى است. مروارید هزاران سال است که از سواحل خلیج فارس، سیلان – سرى لانکا، دریاى سرخ، ماداگاسکار، هندوستان، چین، ژاپن، جزایر فیلیپین و مالزى، گینه نو، استرالیا، مکزیک، ونزوئلا، ایالت متحده آمریکا، انگلیس و فرانسه صید مى شود.
الماس: ارزش بالاى الماس حاصل سختى بالا،جلاى درخشان و پراکنش بالاى آن است .افزون بر این، در اسید و بازها کاملا انحلال ناپذیر است و ترک خوردگى، شکستگى، خراش و شکاف از وضوح الماس‌ها مى‌کاهد. معمولا الماس‌ها در عمقى ببین 100-200 کیلومتر زیر سطح زمین و در حرارتى حدود 900-1300 درجه سانتی‌گراد و فشارى بین 45-60 کیلوبار تشکیل مى شوند. الماس در سیبرى، استرالیا، بوتسوانا، برزیل، هندوستان و روسیه استخراج مى شود. در ایران نیز کمربندهاى افیولیتى جزو مناطق مستعد اکتشاف الماس هستند. در ایران پیش از اسلام توجه زیادی به الماس نشده است. دانشمندان ایرانى مانند ابوریحان بیرونى و ابوعلى سینا در دوره اسلامى بررسی‌هایی در مورد این کانی انجام داده‌اند؛ کم توجهى ایرانیان قدیم به الماس به خاطر نبود معادن آن در ایران یا سرزمین‌هاى نزدیک به آن بوده است.
لاجورد: لاژورد (لاجورد) جزو سنگ‌هاى نیمه قیمتى محسوب مى‌شود. این سنگ از چند ماده معدنى ترکیبى درست شده است . مهمترین بخش این سنگ لازوریت (25-40درصد) است؛ لازوریت شامل سدیم، آلومینیم، سیلیس، اکسیژن، سولفور و کلر است. علاوه بر لازوریت، کلسیت( به شکل رگه هاى سفید)، سودالیت و پیریت( به رنگ طلایى ) نیز از جمله عناصر تشکیل دهنده لاجورد هستند؛ هر چقدر رگه هاى سفید لاجورد(کلسیت) کمتر و رگه های طلایی(پیریت) بیشتر و پراکنده تر باشد، لاژورد با ارزش‌تر خواهد بود. همچنین لاژورد اصل هنگام قرار گرفتن روی آتش شعله را آبی می‌کند. این سنگ به خوبى صیقل مى‌پذیرد و جزو سنگ‌هاى دگرگونى محسوب مى شود. گاهی این سنگ با آزوریت (Azurite ) که یک سنگ آبى کربنات مس(آبدار ) است اشتباه می شود. لاجورد در دوره مادها فراوان بوده و معدن آن را نزدیک کوه دماوند مى‌دانستند اما تا کنون در منطقه دماوند نشانى از این کانى دیده نشده است .در دوره هخامنشى نیز لاجورد را «کبوتکه »مى نامیدند .در دوره ساسانى هم مصرف لاجورد زیاد بود. سقف تیسفون و همچنین مجسمه‌هاى مختلف را از لاجورد ساخته شده است؛ احتمال دارد در ساخت این آثار به جای لاجورد از آزوریت استفاده کرده باشند. البته در بدخشان که جزو سرزمین ایران آن زمان بوده ،لاجورد فراوان است؛ معدن سر سنگ بدخشان واقع در دره کوه کوکچا افغانستان( در ارتفاع 2700-2600 متر ) از مهمترین، مشهورترین و بهترین معدن‌های لاژورد جهان است که حداقل از 6500 سال پیش تا کنون، بدون وقفه مورد بهره بردارى قرار گرفته است.
یاقوت: یاقوت دومین کانى طبیعى شناخته شده از نظر سختى است. کانى‌هاى همراه آن، کلسیت، فلدسپار، میکا و گارنت است. در تجارت گوهر، سافیر به گونه آبى آن گفته مى شود اما یاقوت سرخ سیر (معروف به خون کبوترى) بیشترین ارزش را دارد. این یاقوت ها در ماگماهاى اسیدى و حد واسط درونى و بیرونى تشکیل مى شوند. یاقوت در برمه، سریلانکا، کارولیناى شمالى، مونتاناى آمریکا و بسیارى از نقاط آفریقا، هند، قزاقستان و خاورمیانه یافت شده اما هنوز گزارشی در ایران نشده است. البته شواهد تاریخى نشانگر آن است که یاقوت پیش از اسلام در ایران شناخته شده است. از قول سلمان فارسى نقل مى‌کنند که خداوند یاقوت را در روز نوروز براى زینت مردمان و زبرجد را در روز ورجان بیافرید و این دو روز را بر دیگر روزهاى سال بر ترى داد. در سیاست نامه خواجه نظام الملک آمده است که انوشیروان دهان مویدى که خبر خوش به او داده بود را پر از یاقوت و مروارید و گوهر کرد. به گفته بلعمى پایه‌هاى تخت انوشیروان از یاقوت بوده است. معادن یاقوت تاکنون در ایران یافت نشده اما در سرزمین قزاقستان که متعلق به ایران آن روزگار بوده از معادن یاقوت یاد شده است.
زیر کن : زیر کن به دلیل خواص اپتیکى بسیار جالب مانند قدرت زیاد شکست و پراکندگى نور، درخشش فوق العاده مورد توجه فراوان بوده است. وجود عناصر رادیو اکتیو مانند اورانیم در زیر کن به دلیل خاصیت منهدم کننده تشعشعات رادیو اکتیو روى شبکه کریستالى باعث به وجود آمدن تغییرهای زیاد درخواص فیزیکى مى‌شود. زیر کن در شن‌ها ى گوهر دار سریلانکا،هندوستان و چین استخراج مى شود. در ایران نیز در آپلیت‌هاى توده گرانیتى الوند (واقع در بندر عباس آباد)و منطقه بزمان(واقع در استان سیستان و بلوچستان) یافت مى شود.
توپاز: توپاز سخت ترین کانى سیلیکاته و یکی از سخت‌ترین کانى‌های طبیعت (با سختى 8) است. رنگ متداول آن قهوه اى طلایى تا زرد است. ذخایر مهم بلورهاى زرد رنگ توپاز در سیبرى و بلورهاى صورتى رنگ در روسیه و بلورهاى آبى رنگ آن در اوکراین، برزیل، سریلانکا و پاکستان یافت مى شود. در ایران برخى از رگه‌هاى پگماتیتى گرانیت الوند داراى توپاز هستند. همچنین آثار آن در جزیره هرمز مشاهده شده است.
مالاکیت: مالاکیت به «دهنه »مشهور است و پیش از دوره هخامنشى در ایران شناخته شده بود .در نوشته هاى آشورى اشاره شده که ایرانیان مالاکیت را احیا و از آن مس به دست مى آوردند. در دوره ساسانى و هخامنشى از مالاکیت برای ساخت ظروف و زینت آلات استفاده می شد.
ژادئیت (یشم ): براساس اثرهای بدست آمده از کاوش هاى باستان شناسى در اروپا ، انسان‌های پیشین از یشم برای ساخت زینت آلات ،ظروف،دسته کاردو .... استفاده می کردند. پزشکان ایرانى نیز معتقد به خاصیت دارویى آن بوده و این کانى را براى معالجه امراض کلیه مفید مى دانستند.
لعل: دربین پژوهشگران ایرانى روى نام لعل اختلاف نظر است .عده اى گروه گارنت را و برخی دیگر گروه اسپینل را لعل مى‌دانند اما ویژگى‌هایى که در کتاب‌هاى تاریخى براى لعل بر شمرده‌اند با اسپینل همخوانى دارد. به هر حال ایرانیان این کانى را از قدیم مى شناختند و از معادل لعل بدخشان در کتاب‌هاى تاریخى یاد شده است .
کریزوکل: تنها کانى است که شباهت زیادى به فیروزه دارد اما به علت اختلاف سختى مى توان آنها را از هم تشخیص داد. این کانى در زون اکسیدى ذخایر مس فراوان یافت مى‌شود .در آمریکا، استرالیا، زئیر، زامبیا، روسیه، انگلیس و ایران در منطقه اى واقع در قوچان (چکنه – عبدالله گیوى ) یافت مى‌شوند.
سهم اندک ایران در تجارت جهانی
هرچند صادرات جواهرها بسیار سود آور است و ایران کلکسیون ارزشمند از سنگ‌هاى قیمتى دارد اما هم اکنون تنها فیروزه و عقیق در ایران استخراج مى‌شود که سهم آن در مقایسه با تجارت جهانى بسیار ناچیز است. پیشنهاد می‌شود به علت نزدیکی ایران به افغانستان و پاکستان( کشورهای داراى منابع غنى از سنگ‌هاى قیمتى و نیمه قیمتى) و پتانسیل زیاد نیروهای جوان وجویای کار، سرمایه گذاران دولتی بیش از گذشته روی صنعت تراش و فرآورى سنگ‌هاى قیمتى متمرکز شوند. در این بین سازمان صنایع دستى مى‌تواند با استفاده از فناورى‌هاى نوین به منظور فرآورى سنگ‌هاى قیمتى و نیمه قیمتى در کسب میزان قابل قبولى از بازار تجارت جهانى بیش از پیش تلاش کند .علاوه بر این دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالى نیز باید نقش پر اهمیت‌ترى در تربیت نیروى متخصص و کار آمد داشته باشند.
